ارس رسا / چند ساعت از خبر پیدا شدن جسد آتنا اصلانی نگذشته بود که تصاویر حمله مردم پارس آباد به مغازه رنگرزی قاتل منتشر شد. سنگهایی که یکی پس از دیگری به پنجرههای مغازه قاتل برخورد میکرد و مردمی که با فریاد «بیشرف، بیشرف» خشم خود را از قاتل و حرکت غیرانسانی او به نمایش گذاشته بودند. پخش شدن این تصاویر در شبکههای اجتماعی و موج حضور مردم در خیابانها و گردهمایی گسترده آنها در مراسم تدفین آتنا نشان میداد خشم عمومی در پارس آباد به بالاترین حد خود رسیده است. این واکنشها مسئولین شهری و قضایی این شهرستان را نیز تحتتأثیر قرار داد. به نحوی که بارها از ضرورت رسیدگی فوری به پرونده کودکآزاری و قتل آتنا خبر دادند. در این میان واکنش رسانهها به موضوع نیز قابلتوجه بود. رسانه ملی بیتوجه به زمینههای اجتماعی بروز چنین فاجعهای، تنها به پخش روایتهای مستندی از حال و روز خانواده آتنا و همچنین پخش مصاحبههایی از واکنشهای مردم پارس آباد که مشاهده آنها، خشم عمومی را بیشازپیش برانگیخته کرد، پرداخت. این درحالی است که تلگرام و توئیتردر غیاب یک کانال اطلاعرسانی قوی و شفاف، با یکه تازی در پخش حواشی این واقعه، مخاطبان را در جریان جزئیات قرار میدادند. با گذشت چند هفته از واقعهای که در پارسآباد اتفاق افتاد، میتوان به تحلیل احساسات افکار عمومی و رسانهها در ماجرای قتل آتنا اصلانی پرداخت. در همین رابطه، رئیس انجمن مددکاری ایران با انتقاد از رسانهها در پردازش به حادثه «آتنا» گفت: رسانه ملی هیچ تحلیل دقیق کارشناسی از این موضوع ارائه نداده است. موسویچلک با اشاره به اینکه واکنش مردم پارسآباد کاملا احساسی بوده است، گفت: این واکنش حتی به سیستم قضایی هم وارد شده است و قوهقضائیه اعلام میکند که میخواهند سریع به موضوع رسیدگی کنند درحالیکه این سیستم باید درست عمل کند.
پیشتازی تلگرام از رسانه ملی
نشست «ارزیابی انتقادی از واکنش افکارعمومی در ماجرای قتل آتنا» دوم مرداد ماه در مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) برگزار شد. در این نشست سید حسن موسوی چلک، رئیس انجمن مددکاری ایران و مشاور رئیس سازمان بهزیستی کشور با بیان اینکه ما به هر رفتاری که نسبت به «کودک» اتفاق میافتد واکنش نشان میدهیم، اظهار کرد: این حادثه آزار جنسی بود، از طرف دیگر مجرم که متأهل است، «آتنا» را به قتل میرساند. همچنین در محیطی مانند شهر پارسآباد رخ میدهد و هر چقدر موضوع سختتر باشد، واکنش افکار عمومی تغییر میکند. وی اضافه کرد: قبل از متخصصان افکار عمومی، شبکههای اجتماعی مدیریت موضوع را در دست گرفتند. با توجه به اینکه شبکه اجتماعی تلگرام استفاده زیادی در کشور دارد، این شبکه توانست پیش از رسانهها و حوزههای تخصصی به موضوع ورود کند. مشاور رئیس سازمان بهزیستی کشور با بیان اینکه مردم نمیتوانند نسبت به موضوعات اینچنینی بیتفاوت باشند، گفت: حتی رسانهها نیز تحتتأثیر فضای عمومی بودند و از کلید واژههای آنها استفاده میکردند برای اینکه از شبکههای اجتماعی عقب افتاده بودند و میخواستند به نحوی جبران کنند. موسویچلک یکی از مشکلات شرایط بحران را عدم برنامه برای مدیریت رسانهای خواند و ادامه داد: رسانه ملی هیچ تحلیل دقیق کارشناسی از این موضوع ارائه نداده است. این حادثه نشان داد اگر در حوزه اجتماعی درست برنامهریزی نکنیم چقدر میتواند تبعات امنیتی و سیاسی داشته باشد. به گفته وی این حادثه یک خلأ را نشان داد که حضور افکار عمومی بیانگر این موضوع است که هنوز در مورد آزار جنسی ابهام وجود دارد و ما نتوانستیم به این مطالبه مردم پاسخ دهیم.
واکنش مردم، سیستم قضایی را تحتتأثیر قرار داد
رئیس انجمن مددکاری ایران با تأکید بر اینکه اگر به این مطالبات درست و به موقع پاسخ داده میشد، قطعا واکنشهای مردم به این تندی نبود، تصریح کرد: مادر مجرم هم، مادر است، برادران مجرم از شهر رفتند. ما میخواهیم از «آتنا» و خانوادهاش حمایت کنیم از طرف دیگر حقوق شهروندی فرد دیگری که هیچ نقشی در این جنایت را نداشت زیر پا میگذاریم. موسویچلک با اشاره به اینکه واکنش مردم پارسآباد کاملا احساسی بوده است، گفت: این واکنش حتی به سیستم قضایی هم وارد شده است و قوهقضائیه اعلام میکند که میخواهند سریع به موضوع رسیدگی کنند درحالیکه این سیستم باید درست عمل کند. وی افزود: نکته دیگر کتمان این موضوع است، رئیس کل دادگستری اعلام میکند که تا امروز چنین اتفاقی در استان ما رخ نداده درحالیکه من بهعنوان یک مطلع میدانم که آمار در این موضوع چقدر است. این مددکار اجتماعی با بیان اینکه حاکمیت پاسخ درستی به افکار عمومی نداد و اجازه داد دیگران فضا را مدیریت کنند، خاطرنشان کرد: پرداختن رسانهای هم در بسیاری اوقات به مسئله کمک نخواهد کرد، اگر قرار است پردازشی هم باشد، جنس پردازش رسانه باید با مردم عادی متفاوت باشد. موسویچلک تصریح کرد: رسانه، پدیده کودکآزاری را مرتفع نخواهد کرد، شاید بهانهای باشد برای اینکه در مورد موضوع، اطلاعات ارائه کند یا خلأ ها را نشان دهد. وی با طرح این سؤال که برای آموزش جنسی فرزندان باید چه کاری انجام شود، گفت: حادثه «آتنا» اولین و آخرین مورد از این حوادث نیست و همیشه کودکآزاری وجود داشته و دارد و ما نتوانستیم درست به این مسئله بپردازیم و هنوز هم مشخص نیست که آیا خانواده، مدرسه یا محیط اجتماعی باید این آموزش را ارائه دهد. مشاور رئیس سازمان بهزیستی کشور اضافه کرد: عدم مدیریت افکار عمومی باعث نوعی هراس در جامعه شد از طرف دیگر، علوم اجتماعی ما نیز نتوانست در فضای عمومی راهکاری ارائه دهد تا مردم آرام شوند.
لزوم تسریع روند تصویب لایحه حمایت ازکودکان
موسویچلک با بیان اینکه حادثه «آتنا» باعث شد تا خبرهایی که برای چند سال قبل بود هم زنده شود، گفت: نظراتی که در شبکههای اجتماعی مبنیبر آزار دیدن افراد مطرح میشود واقعیت جامعه است. کودکآزاری عمدتا توسط معتمدترین افراد صورت میگیرد. وی با اشاره به جرایم دیگر «اسماعیل» (قاتل آتنا) اظهار کرد: ما در مراقبت پس از خروج چقدر کار کردیم؟ در بسیاری از کشورها با توجه به شرایط مجرم مراقبت پس از خروج وجود دارد. ما در ایران در این بخش مراقبت اجتماعی پس از خروج نداریم. رئیس انجمن مددکاری ایران همچنین با اشاره به اینکه این حادثه در پارسآباد رخ داده که هنوز بسیاری از روابط مردم چهره به چهره است، خاطرنشان کرد: نظارت محلی و مسئولیت اجتماعی در کشور ما کمرنگ شده است و لذا این نوع حوادث قطعا اتفاق خواهد افتاد. وی افزود: ما باید اجازه دهیم قانون و قانونگذار کار خودش را انجام دهد سرعت بدون کیفیت ظلم به حق اسماعیل و خانوادهاش است؛ البته مردم انتظار اطلاعرسانی درست و به موقع را دارند و اگر این اتفاق بیفتد واکنش افکار عمومی هم منطقیتر میشود.موسویچلک با اشاره به لایحه حمایت از کودکان و نوجوانان گفت: این لایحه از سال ۸۷ مطرح شده است، اگر این لایحه تصویب و ۳۰ درصدش اجراش شود ما پیشروترین کشور درزمینه مقابله با آسیبهای اجتماعی کودکان خواهیم شد و یکی از کارهای رسانه، مطالبه این موضوع است.
تابوی آموزش جنسی
وی با بیان اینکه ما به کودکآزاری نگاهی سیاسی امنیتی داریم، خاطرنشان کرد: این یک واقعیت است که فرزند ما اگر میداند چگونه از چشماش مراقبت کند باید بداند چگونه از دیگر اعضای بدنش هم مراقبت کند، مشکل ما این است که آموزش در این بخش را جدی نگرفتیم و بههمیندلیل پنهانکاری صورت میگیرد چون آموزش یک تابو است. این مددکار اجتماعی تصریح کرد: ما باید در مورد مراقبت جنسی کودک حرف بزنیم، بههمیندلیل این یک تابو میشود و فشارهای اجتماعی پس از تعرض به یک کودک آنقدر زیاد است که خانواده او موضوع را پنهان میکنند. او به کمبودها و محدودیتهای اورژانس اجتماعی در کمکرسانی به زنان و کودکان تحت آزار و خشونتهای خانگی اشاره کرده و با بیان اینکه اورژانس اجتماعی در سال ۷۸ با محوریت کودکآزاری تأسیس شد، گفت: اگر اورژانس بخواهد خوب کار کند ظرفیت قانونی، زیرساختی و نیروی انسانی میخواهد که خیلی از جاها تأمین نمیشود. وی با تأکید بر اینکه حاکمیت باید دسترسی مردم به منابع اجتماعی را افزایش و تسهیل دهد، تصریح کرد: اورژانس یک سیستم اجتماعی است نه قضایی اما هنوز اورژانس اجتماعی در همه ایران فراگیر نشده است. رئیس انجمن مددکاری ایران با بیان اینکه در دو دهه اخیر سیستم قضایی کشور همراهی بیشتری در موضوع کودکآزاری داشته است، گفت: پرداختن به موضوع از گذشته آسانتر شده است اما در جاهایی هم موضوع را آنقدر سیاسی میکنیم که اصلا اجازه ورود از منظر اجتماعی به موضوع را نمیدهیم درحالی که این یک موضوع اجتماعی است.
لزوم آموزش حفظ حریم افراد
در بخش دیگری از این نشست، فردین علیخواه، جامعهشناس و عضو هیأتعلمی دانشگاه گیلان ضمن نگرانی از نحوه بازنمایی جرم و جنایت در شبکههای اجتماعی از عملکرد دولت در حادثه «آتنا» انتقاد کرد و گفت: لازم است عدم تجاوز به حریم افراد را آموزش دهیم. علیخواه، با بیان اینکه پدیدههای قتل و تجاوز معمولا به صورت پنهانی اتفاق میافتد، گفت: وقتی از چیزی حرف میزنیم که به صورت پنهانی رخ داده و توسط رسانههای جمعی فاش میشود، بر همین اساس به اعتقاد برخی جامعهشناسان جرم و جنایت باید یک برساخت اجتماعی در نظر گرفته شود. وی اضافه کرد: فاصلهای بین مخاطب و مجرم وجود دارد اما سؤال اینجاست که رسانه چگونه میخواهد این جرم را بازنمایی یا «فریمبندی» کند. این موضوع مهمی است چون نحوه فریمبندی اخبار جرم و جنایت در رفتارهای اجتماعی افراد تأثیرگذار خواهد بود. عضو هیأتعلمی دانشگاه گیلان با اشاره به تغییرات رسانه در دهه اخیر گفت: در قرن بیستم مردم عمدتا از رادیو و تلویزیون استفاده میکردند، در رسانههای سنتی دروازهبانی خبر وجود دارد، یعنی هر خبری با هر کیفتی در این رسانهها قابلیت انتشار ندارد. همچنین کارکنان این رسانهها با پیام و بازخورد آن آشنا هستند و در رسانههای سنتی مسئولیتپذیری وجود دارد.
رواج پدیدهای به نام «خودکشی آنلاین»
علیخواه با اشاره به اینکه در رسانههای نوین این ویژگیها کمرنگ شده است، اظهار کرد: در رسانههای جدید ارسال پیام راحتتر شده که همین موضوع نگرانیهایی را به وجود آورده است. در جاهایی از دنیا خودکشی آنلاین وجود دارد، درست است که ما در ایران آن را نداریم اما به نحو دیگری خودکشی آنلاین را میسازیم. وی افزود: در فضای اینترنت شما فیلمهایی مشاهده میکنید از خودکشی افراد که توسط دیگران گرفته شده است. در این فضا دروازهبانی وجود ندارد و کاربران با تبعات اجتماعی این نوع پیامها آشنایی ندارند این جامعهشناس با اشاره به نظراتی که در کانال خود پس از حادثه «آتنا» دریافت کرده است، گفت: شبکههای اجتماعی تا حدی میتوانند تصویری از افکار عمومی ارائه دهند، احساساتگرایی ویژگی بود که من در افکار عمومی نسبت به این حادثه دیدم. علیخواه با بیان اینکه در افکار عمومی اطلاعات زیادی در مورد «آتنا» مطرح شد اما در این مورد، صحبت فقط در مورد جرایم قبلی قاتل بود، اظهار کرد: این به معنی تقلیل مسائل اجتماعی به مسئلهای روانشناختی است، براساس نگاه جامعهشناسی آدمها را باید در زمینهها بررسی کنیم؛ بنابراین موضوع را نباید روانکاوانه کرد. وی با اشاره به اینکه در بحث راهکارها هم موضوع غفلتهای آموزش مراقبت از خود به کودکان مطرح شد، گفت: اما بحثی در مورد این وجود نداشت که ما چهکار کنیم کودکانمان به کودکان دیگر تجاوز نکنند. لازم است عدم تجاوز به حریم افراد را آموزش دهیم.
در نقد احساساتگرایی دولت
این جامعهشناس با اشاره به نظریات دورکیم در مورد حقوق ترمیمی و تنبیهی اظهار کرد: جوامعی که به سمت توسعهیافتگی میروند در آنها حقوق، نقش ترمیمی ایجاد میکند، برایناساس حقوق زمینههای جرم را بررسی و راهحل ارائه میکند نه اینکه مجرم را از بین ببرد. علیخواه با تأکید بر اینکه در این حادثه دولت هم غرق احساساتگرایی شد، تصریح کرد: دولت به جای اینکه طرحی برای اشتغال و حاشیهنشینی و آموزشهای جنسی و… ارائه دهد، نسخههای دستوری ویژهای میدهد که پدیده مثبتی نیست. وی خاطرنشان کرد: فریمبندی خبر در شبکههای اجتماعی و نوع برخورد با آسیبهای اجتماعی در یکی، دو سال اخیر نگرانکننده است و این نوع پرداخت به مسائل میتواند به ترس و فوبیای مردم از جرم و قربانیواقع شدن دامن بزند.