راه های پیشگیری از اعتیاد به مواد مخدر
ارس رسا – از لحاظ مقاصد عملی ، مراحل مبارزه مواد مخدر به دو دسته تقسیم می شوند ، یکی مداخله های مربوط به « تقاضا » و دیگری به « توزیع » با وجود این برای آن که تاثیر کلی برنامه ها زیاد باشد باید همه راهبردها به صورت یکپارچه باشند . بخش کاهش تقاضا برای سوء مصرف مواد مخدر اساساً داری سه بعد یا محور عمده می باشد :
۱- پیشگیری ۲- درمان ۳- بازپروری و با آموزی
در بین این سه محور مفهوم پیشگیری وسیع تر است و معمولاً در ذیل سه زیر شاخه ی پیشگیری نخستین ، پیشگیری دوم و پیشگیری سوم ، مورد بحث قرار می گیرد .
مقصورد پیشگیری از سوء استفاده از مواد مخدر رساندن این پیام است که : کسانی که مواد مخدر مصرف نمی کنند ، همیشه از انجام این کار خودداری نمایند ، مواد مخدر را استفاده نمی کنند .
پیشگیری نخستین : در این مرحله از آشنایی انسان با مواد مخدر و شروع مصرف هر نوع ماده غیر قانونی بحث می شود .
پیشگیری دوم : با شناخت نخستین مورد سوء مصرف ، بلافاصله اقدامات درونی و حمایتی آغاز شود . در این گروه عده ای به مصرف تفننی مواد و عده ای به مرحله وابستگی روانی جسمی رسیده اند .
پیشگیری سوم : از بازگشت مجدد به اعتیاد جلوگیری می کند علاوه بر آن که به فرد معتاد کمک می کند بر مشکلات خود ( جسمی ، روانی ، خانوادگی ، روابط اجتماعی و اشتغال و…) فایق آید .
گروه هدف در پیشگیری نخستین عموم مردم و در پیشگیری دوم و سوم بسیار محدودتر می باشد .
گروه سنی در پیشگیری نخستین پایین و در پیشگیری دوم و سوم بالاتر می باشد . اگر نخستین مرحله پیشگیری را از زمان تشکیل نطفه شروع کنیم ، بی راهه نرفته و سخنی به اشتباه نگفته ایم . در بحث پیشگیری نخستین ، بیشتر جوانان مورد توجه اند ، چون این دو فرض وجود دارد که : الف _ جوانان آسیب پذیرند و بیشتر جذب مصرف مواد مخدر می سوند . ب _ هر قدر شروع مصرف مواد مخدر به تاخیر انداخته شود احتمال آن که جوانان مصرف مواد مخدر را شروع کنند کمتر است و اگر هم شروع کنند کمتر معتاد می شوند .
پیام پیشگیری نکته مهمی است به خصوص با توجه به شیوه های پیام ، وسیله انتقال پیام ، رسانه هایی که برای رساندن پیام به کار گرفته می شوند .
جهت ایجاد مصونیت اجتماعی در برابر سوء مصرف مخدر می توان از برنامه های زیر استفاده کرد :
۱- آشنا کردن دانش آموزان با موقعیت های اجتماعی که ممکن است آنها را برای آزمایش مواد مخدر تحت فشار اجتماعی قرار دهد .
۲-ایجاد مهارت های شناختی لازم با موقعیت های خطرناک و دوری از آن ها .
۳-ارایه اطلاعات به نوجوانان که باعث تصحیح برداشت ذهنی آنان از معیارهای اجتماعی حاکم بر مصرف مواد شود .
مقصود از پیام برای پیشگیری از مواد مخدر ساده است : جلوگیری غیر مصرف کنندگان از شروع به مصرف مواد مخدر . ولی اجرای این مقصود به این سادگی نیست و در هر کشوری یا در هر جایی تا رسیدن به این مقصود راه درازی در پیش است . پیام های پیشگیری از مواد مخدر می توانند به صورت اطلاع رسانی ، هشدار ، شوک دادن یا ترساندن باشند . کارساز بودن پیام را بر حسب اثر گذاری آنها برنگرش ، دانش و رفتار پیام گیرندگان بررسی می کنند .
بنابراین برنامه هایی که توسط مرکز پیشگیری از سوء مصرف مواد (C..S.A.P) در بخش جوانان با احتمال خطر بالا تدوین می شود . بر جوانانی که دارای شرایط زیر هستند ، تاکید بسیار دارد .
۱- افرادی که پدر یا پدر و مادرشان معتاد هستند .
۲- افرادی که در کودکی قربانی آزار و اذیت دیگران شده اند.
۳- افرادی که ترک تحصیل کرده اند .
۴- افرادی که از مدرسه اخراج شده اند یا فرار کرده اند .
۵- افرادی که اقدام به خودکشی کرده اند.
۶- افرادی که اعمال خشونت بار و یا تخلف در رفتار دارند .
۷- افرادی که معلول فیزیکی هستند .
۸- افرادی که بی خانمان و آواره هستند .
معرفی چند مدل پیشگیری از اعتیاد
۱- طرح پیشرفت کودکان برای گروه سنی ۶-۱۲ ساله .
۲- آموزش مهارت های زندگی برای گروه سنی ۱۰-۱۴ ساله .
۳- شجاعت « تو » بودن برای گروه سنی ۲-۵ ساله .
۴- طرح آماده بودن برای گروه سنی ۱۱-۱۴ ساله .
علل اعتیاد
این علل در سه مقوله اصلی خلاصه می شوند :
الف : عوامل سرشتی _ شخصیتی
ب : عوامل بین شخصی
ج: عوامل اجتماعی زیست محیطی ، فرهنگی.
الف _ عوامل سرشتی _ شخصیتی : این سوال که داروهای مخدر اعتیاد آور چگونه و در کجا عمل می کنند ، منجر به تفکر و تعمق درباره پیوند احتمالی بین وابستگی به مواد مخدر و استعداد ژنتیک اشخاص شده است . این نظریه حاکی از آن است که به همان طریقی که بیمار مبتلا به دیابت دچار کمبود انسولین میشود ممکن است نوعی ضعف زیست شناختی یا ژنتیک در فرد وجود داشته باشد که با تجویز نوع ویژه ای از داروهای روان کنشی کمبود آن جبران شود .
تمایل به اعمال زشت و خلاف – اصولاً باید دانست که ماده انتخابی یک مصرف کننده به خواست او گزینش نمی شود بلکه به وضعیت تکاملی که فرد مصرف کننده میل دارد به آن وضعیت بازگشت کند بستگی دارد .
داشتن بیماری روانی مانند افسردگی و دلهره نیز در تمایل فرد به مصرف مواد تاثیر دارد ، بیماری های مزمن جسمی مانند دردهای بدن نیز باعث می شود که فرد به جای درمان علمی سراغ مصرف مواد برود .
از عوامل شخصیتی دیگر می توان به داشتن وضعیت تحصیلی نامناسب ، لذت و کنکاوی ، کم بودن احساس رضایت ، کمبود اعتماد بنفس و اطمینان به خود ، قانع نبودن ، سرکشی ، ضعف مهار شخصیتی ، تحریک پذیری آنی ، نا امیدی و غم و اندوه اشاره کرد .
ب _ عوامل بین شخصیتی : ( عواملی که به خانواده فرد ارتباط دارد ) گاهی اوقات بین مصرف مواد مخدر و کودکان در حال رشد خانواده هایی که از طلاق ، جدایی ، یا مرگ زود هنگام همسر خوب رنج می برند پیوستگی وجود دارد ( تاثیر بر نگرشت توان )وجود خشونت در منزل عاملی که با مصرف مواد مخدر همبستگی نزدیکی دارد .
بی توجهی به فرزندان و آنها را به حالا خود رها کردن و عدم توجه به مشکلات روحی و اجتماعی آنان از دیگر عوامل بین شخصی اعتیاد افراد به مواد مخدر می باشد .
ج_ عوامل اجتماعی ، زیست محیطی ، فرهنگی
طرد شدن از طرف معلمان و بستگان ، احساس به کنار رانده شدن و به رسمیت شناخته نشدن در اجتماع بیش از همه اساس نظریه های مصرف گسترده مواد مخدر را تشکیل می دهند . اگر از دیدگاه فلسفه به این موضوع بنگریم نقطه شروع مصرف مواد مخدر بی خویشتنی ( Alenating) است . به گفته مورتن (Morton) بی هویتی هنگامی به وجود می آید کع مقررات اجرایی حافظ نظام اجتماعی ضعیف شود و هنگامی که فرد احساس کند نمی تواند یا نمی خواهد اهداف قراردادی یا تعریف شده اجتماعی و فرهنگی را به دست آورد ، به وسیله جامعه و با استفاده از وسایل تجویز شده در به دست آوردن آنها تلاش می کند .
عوارض اعتیاد
شامل همه مواردی است که روی جسم و روان تاثیر می گذارد ایجاد وابستگی می نماید و باعث هیجان ، عصبانیت ، افسردگی ، رفتار غیر طبیعی و یا گیجی می شود . مصرف این موارد ایجاد وابستگی می نماید .
این عوارض در پنج بخش مورد بررسی قرار می گیرد :
۱- عوارض اقتصادی ۲ – عوارض خانوادگی و فامیلی ۳- عوارض جسمی و روانی ۴- عوارض شغلی ۵- عوارض اجتماعی
۱- عوارض اقتصادی
نگهداری مجرمین مواد مخدر و معتادان در زندان هزینه اقتصادی زیادی را در می گیرد که این هزینه ها عبارتند از :
– هزینه های مراقبت های بهداشتی ، تغذیه ، پوشاک ، پرسنلی ( کارمند و یا کارگر که در اختیار زندان می باشد ) . هزینه ساخت زندان را نیز به آن باید اضافه نمود .
– هزینه های مراقبت های بهداشتی ثانویه مانند ساخت بیمارستان ها و درمانگاه ها ، زیرا معتادی که در اثر مصرف مخدر به بیماری جسمی و روانی مبتلا می شود ، گاهی موارد احتیاج به بستری شدن و درمان دارد . هزینه های وارد به نیروی انتظامی ، تاسیس نیروهای ویژه مبارزه با مواد مخدر و خرید دستگاههای مورد استفاده و تخصصی دیگر که بسیار قابل توجه می باشد .
– هزینه های قضات و دادگاه ها ، تجهیز و ساخت مراکز آزمایشگاهی و تاسیس مراکز
باز پروری و تهیه دارو.
– هزینه کنترل مرزها ، تعمیر و ساخت جاده ها و تاسیس پاسگاههای نیروی انتظامی وهزینه انجام طرحهای تحقیقاتی که در این خصوص انجام می گیرد .
– هزینه تشکیل سیمنارها و گردهمایی ها و کنفرانس ها و هزینه مسافرت های داخلی و خارجی محققین و دست اندرکاران ، که در مجموع بار اقتصادی کلانی را به دولت وارد می کند . طبق محاسبات انجام شده و در ایالت متحده امریکا هر معتاد در سال حدود ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ دلار زیان و خسارت به مملکت وارد می کند .
عوارض خانوادگی و فامیلی
طلاق و جدایی
با توجه به آمارهای موجود حدود ۳۳ در صد از علل طلاق به نوعی با مواد مخدر ارتباط دارد . خانواده ای که با هزار امید و آرزو به خواستگاری دختری می رود . اگر از اعتیاد فرزند خود آگاه هستید . در وهله اول به فکر درمان اعتیاد او بر آیید و سپس با سرنوشت یک دختر بی گناه بازی کنید . متاسفانه دیده می شود که گاهی دختران جوان نیز از اعتیاد خواستگار خود آگاه هستند و لی به موضوع اعتیاد خواستگار خود آگاه هستند ولی به موضوع اعتیاد خواستگار توجه خاصی نمی نمایند ، اما بعد از تشکیل زندگی و در زیر یک سقف بودن بودن به مشکلات آن واقف می گردند .
نابسامانی خانوادگی ، جر و بحث ، درگیری و جدال در بین خانواده هایی که شوهر یا زن معتاد به مواد مخدر هستند بسیار فراوان می باشد و عموماً افراد معتاد ، خانواده هایی متشنج دارند که حتی فامیل و همسایگان دور و نزدیک از این امر آگاهند .
محدود شدن روابط خانوادگی
شخص معتاد اگر در محل کارش حضور داشته باشد و همسرش به طور ناگهانی با او تماس بگیرد و بگوید که شام یا ناهار منزل فلانی هستیم ، من به آنجا می روم و تو خودت از سرکار به آنجا بیا ، ناگهان توفانی در مغزش شروع می شود که اگر بدون مصرف مواد مخدر به مهمانی بروم ممکن است به اعتیاد من شک بکنند ، زیرا در اثر دیر شدن مصرف مواد مخدر علایم مصرف نکردن اعتیاد پدیدار می گردد . در نتیجه مانع از رفتن او به مهمانی می شود یا اگر به مهمانی برود و مشکل خاصی پیش بیاید که ناچار باشد در محل مهمانی بماند به دلیل نداشتن مواد مخدر در هر شرایطی سعی می کند به منزل برگردد و یا اینکه به دلیل بی حوصلگی ناشی از مصرف مواد مخدر تمایلی به شب نشینی ندارد و همیشه سعی در محدود کردن روابط با فامیل دارد .
غفلت از فرزند
افراد معتاد نسبت به افراد عادی درگیری ذهنی بیشتری دارند . تهیه مواد ، مکان مصرف مواد ، هزینه خرید مواد و خوب یا بد بودن نوع مواد ، در طی روز تا حدودی فکر معتاد را به خود مشغول می دارد هم چنین نشئگی ناشی از مصرف مواد و خماری ناشی از عدم مصرف یا دیر شدن زمان مصرف یا بد بودن جنس مواد باعث عدم ثبات خلقی در معتاد و در نتیجه غفلت او از پرورش و تربیت صحیح فرزندانش می شود .
خشونت در خانواده
زمانی که فرد معتاد به عللی نتواند مواد مخدر تهیه کند و یا اینکه دیر مواد مصرف کند، دچار نوعی حالت خشونت می شود یا به عبارتی رفتار ضد اجتماعی از خود نشان می دهد که این امر با همسر آزاری و کودک آزاری همراه می باشد که در موارد شدید با شکایت همسر از وی به مراجع قانونی همراه باشد .
افت سطح اجتماعی خانواده
به دلیل درگیری های مکرر در خانواده معتاد و مسایل حاشیه ای ناشی از آن عموماً افت سطح اجتماعی در این گونه خانواده ها مشخص می باشد ..
افت سطح اقتصادی خانواده
شخص معتادی که حقوق ثابت می گیرد به دلیل اعتیاد می بایست مبلغ قابل توجهی از حقوق خود را جهت خرید مواد مخدر خرج نماید که این امر در خانواده هایی که درسطح اقتصادی پایین یا متوسط جامعه قرار دارذند مشکلات بیشتری به وجود می آورد .
۳– عوارض جسمی و روانی
کاهش وزن : مصرف مواد مخدر بخصوص در شروع مصرف موجب کاهش وزن قابل توجهی در شخص معتاد می شود به طوری که این امر با نوع ماده مخدر مصرفی ومقدار مصرف روزانه و حتی الگوی مصرفی ( دود کردن ، تزریق ، خوردن ، اسنشاق ) نیز در مرتبط می باشد . به طور مثال کسانی که مصرف خوراکی تریاکی را شروع می نمایند کاهش وزن بیشتری نسبت به کسانی که مصرف نوع کشیدن دارند از خود نشان می دهند . متغیر بودن ساعت مصرف و تعداد دفعات مصرف روزانه نیز در کاهش وزن شخص معتاد بی تاثیر نمی باشد . گاهی این کاهش وزن می تواند در طی ماه اول تا ده کیلو گرم را باشد.
اختلالات گوارشی : افراد معتاد به خصوص کسانی که مصرف خوراکی تریاک دارند بیشتر از افراد طبیعی دچار زخم های معده و روده و ناراحتی های گوارشی مانند تهوع ، ترش کردن ، سوزش سر معده و… می شوند . به ویژه اگر فرد معتاد دارای مشکلات روحی و عصبی نیز باشد این عوارض شدت می یایند . زیرا فشارها و دلهره روزانه سبب ازدیاد ترشحات اسیدی معده شده و مخاط داخلی دستگاه گوارش را سست و آسیب پذیر می سازد .
سوء هاضمه و سوء تغذیه : در اثر کمبود انواع ویتامین های گروه B و تاثیر مواد مخدر بر مراکز اشتها ، شخص معتاد پس از مدتی کوتاه دچار سوء تغذیه می گردد به خصوص اگر از لحاظ مالی در .ضعیت مناسبی نباشد و تغذیه کافی نداشته باشد . هم چنین متابولیسم پایه در معتادان کم خون نیز به درجاتی مشاهده می گردد .
ضعف سیستم ایمنی : غیر فعال شدن گلبولهای سفید و کاهش ایمونوگلوبولین های خونی ومختل شدن سیستم دفاعی بدن موجب مستعد شدن فرد معتاد به عفونت می شود .
ضعف قلبی و عروقی : استنشاق دود مواد مخدر سبب آسیب مکرر سلول های آندو تلیال عروق خونی به ویژه قلب شده و سبب بروز ضایعات در داخل عروق می گردد مانند کاهش فشار خون ، تغییر در تعداد ضربان قلب ، نامنظم شدن ضربان قلب ، عفونت قلب _ که می تواند ناشی از عوامل میکروبی و عوامل تقلبی موجود در مواد مخدر باشد ( ریه خشک شده شتر ، و خون خشک شده گوساله ، قره قورت ، و چند نوع از داروهای نرولپتیک و خاک چینی ) _ و همچنین می تواند موجب آزردگی اندوتلیوم قلب شود که زمینه را برای رشد میکروب فراهم می سازد و در شرایطی نیز سکته قلبی حادث می گردد .
اختلالات مغزی : گشادی عروق مغزی ، افزایش جریان خون مغزی و افزایش فشار مایع نخاع ، تشنج ، پارگی شدید و ناگهانی رگ های مغزی ، التهاب مغز ، ادم مغزی و آبسه مغزی .
عوارض تنفسی و ریوی : مواد مخدر تنفس را با تغییر دادن واکنش به دی اکسید کربن و هم چنین با تعدیل عصبی مراکز تنفسی _ برای ایجاد تغییرات در تعداد تنفس و آهنگ تنفس _ تحت تاثیر قرار می دهند . اِدم ریوی، اسپراسیون ، بی هوشی ، آبسه ششی ، اتلکتازی ، فیبروز ریوی ، سرفه های شدید ، برنشیت مزمن و… از جمله این عوارض هستند .
اثرات ناشی از تزریق و ناخالصی : مسمومیت عصبی مرکزی ، ضایعات عصبی محیطی ، سندرم نفروتیک یا نارسائی شدید کلیه ، نارسایی شدید کبد و بیماری های بسیاری که ناشی از مصرف مواد مخدر تقلبی و ناخالصی ها می باشد .
عفونت های خطرناک : مانند ایدز ، هپاتیت و کزاز که حتی مصرف یک بار سرنگ آلوده موجب گرفتاری و آلودگی به این سه بیماری خطرناک می شود . در اینجا باید یک هشدار کاملاً جدی به معتادین تزریقی داده شود که به هیچ عنوان از سرنگ مشترک جهت تزریق استفاده ننمایند .
عوارض موضعی تزریق مواد مخدر : سلولیت – فلبیت (تودم و قرمزی محل تزریق ) درد، سفت شدن محل تزریق .
عوارض کلیوی : احتباس ادرار ، نارسایی حاد کلیه ، کاهش ادرار ، نفروپاتی کلیه که موجب دفع بیش از اندازه پروتیین می شود .
تاثیر بر غدد جنسی : کاهش میل جنسی ، اختلال در ارکسیون( نعوظ) تاخیر در انزال گاهی تا دو ساعت که موجب فشار روانی شدیدی بر شخص معتاد می شود ، مهار اُرگاسم ، پایین بودن میانگین میزان هورمون تستسترون نسبت به افراد نرمال ، کاهش تحرک اسپرم ، کاهش حجم منی ، کاهش ترشحات پروستات و سمینال ، بزرگ شدن پستان در مردان ، اختلال قاعدگی در زنان به صورت تغییرات دوران پریودی همراه با بی میلی جنسی .
تاثیر بر هورمون های دیگر: کم کاری غده فوق کلیه ، کاهش ترشح هورمون های غده فوق کلیه . اثرات سمی بر پوست بدن : خارش کهیر ، خارش در بینی که شاید علل عصبی داشته باشد ، ضایعات متعدد پوستی ، هموراژی پوستی ( خونریزی پوستی )
تاثیر در حاملگی و زایمان : ( قابل توجه دختران جوان ) .
سقط جنین ، جداشدگی زود رس جفت ، التهاب پرده آمینیون ، سرو ته متولد شدن نوزاد ، مرگ داخل رحمی جنین ، تاخیر در رشد داخلی رحمی ، دیابت حاملگی ، زایمان زود رس.
اثرات مواد مخدر بر جنین و نوزاد : تحریک پذیری زیاد ، اختلال گوارشی ، اختلال تنفسی خمیازه ، عطسه ، تب ، خال خال شدن پوست ، لرزش ، عدم هماهنگی و بی اثری رفلکس های مکیدن و جویدن.
عوارض روحی و روانی : تغییرات هوشیاری و اندیشه ، مثل چرت زدن ناتوانی در تمرکز فکر ، اِشکال در فکر کردن ، کاهش تیز بینی و ایجاد خماری
آثار حرکتی : تنبلی ، بی حرکتی
آثار رفتاری : رخوت ، سستی ، بی تفاوتی و بی ارادگی
اختلال شخصیت ضد اجتماعی : افسردگی که شایع ترین عارضه روانی می باشد ، اضطراب و نا امیدی ، کاهش خواب Rem و افزایش خواب Non – Rem در مرحله ۳ و ۴ .
۴-عوارض شغلی
غیبت از کار : بسیار شایع می باشد صبح ها دیر سرکار می روند و بعد ظهرها تمایلی به اضافه کاری ندارند و غیبت های مکرر آنها موجب نارضایتی مدیران مسوول می گردد .
اخراج و بیکاری : تنبلی و سستی که موجب اخراج شخص معتاد از کار می شود .
سوانح و رویداد حین کار : شخص معتاد به دلیل عوارض روحی مواد مخدر و چرت زدن های مکرر و سستی در حین کار بیشتر از شخص عادی حوادث و رویداد کار می شود مانند قطع انگشتان دست ، بریدگی انگشتان ، اشتباهات مالی ، سقوط از ارتفاع ، تصادف در
رانندگی ، برق گرفتگی ، شکستگی استخوان ، ناراحتی های چشمی و…
۵- عوارض اجتماعی
ارتکاب انواع جرایم : نزدیک به نیمی از زندانیان موجود در زندان ها در ارتباط با مواد مخدر هستند . سرقت و دزدی ناشی از فقر اقتصادی در جهت خرید مواد مخدر ، فحشا در دختران جوان که نمی توانند پول خرید مواد مخدر را از والدین یا کارکردن تهیه نمایند . فروشندگان مواد مخدر در ابتدای فروش به این دختران جوان مواد را باقیمتی ارزان و در بسیاری موارد حتی رایگان در اختیارشان می گذارند و بعد از آن که دختران معتاد شدند آن وقت می بایست به هر قیمتی مواد را تهیه نمایند که از همین جا فساد و فحشا در این دختران خواسته یا ناخواسته شروع می شود .
انواع مشاغل کاذب : که در ارتباط با خرید و فروش ، نگهداری ، حمل ( دستی یا وسیله نقلیه) یا استفاده از حیوانات و … به وجود می آید .
طرد شدن : مهجور شدن از دوستان ، همکلاسان ، همکاران و به طور کلی کسانی که به اعتیاد شخص پی می برند که این موضوع در بسیاری از معتادان زمینه ساز منزوی شدن و کناره گیری بیشتر از اجتماع می باشد .
عوامل خطر ساز و عوامل حفاظتی اعتیاد کدامند ؟
فاکتورهای مختلف نشان داده اند ، کسانی که مواد مخدر مصرف می کنند با کسانی که آن را مصرف نمی کنند ، تفاوت دارند برخی از این عوامل خطرساز عبارتند از :
۱- کم رویی های بی مورد و رفتارهای پرخاشگرانه در کلاس و نیز دریافت تایید از طرف همسالانی که به رفتارهای بزهکارانه تمایل دارند .
۲- شکست در امور تحصیلی ( اُفت تحصیلی ) ونیز ضعف در مهارت های اجتماعی .
در مقابل عوامل فوق عوامل دیگری تحت عنوان عوامل حفاظتی عبارتند از : پیوند محکم و استوار با خانواده و مشارکت متقابل در رفع نیاز و خواست های فردی واجتماعی فرزندان . عوامل نظیر : در دسترس بودن مواد ، الگوهای مراوده ای و باور به این مصرف مواد به طور معمول در جامعه مجاز و غیر مجاز ممنوع شمرده می شود نیز می تواند در زمان شروع مصرف مواد در بین جوانان تاثیر داشته باشد .
علل گرایش جوانان به اعتیاد
در گرایش به مصرف مواد مخدر عوامل بسیاری قابل طرح و بررسی می باشد که در یک تقسیم بندی کلی : زمینه های ایجاد آن را می توان به دو دسته تقسیم نمود .
الف_ عوامل عمومی و کلی بروز جرم و انحراف در میان واحدهای انسانی ، شامل کلیه مسایلی که تاثیر آنها در تمامی انحرافات و سنین مختلف قابل مشاهده می باشد که آنها زمینه را برای بروز هر نوع بزهکاری و انحراف افراد ، از جمله اعتیاد فراهم می سازند ، که به این ترتیب احتمال قرار گرفتن فرد در گروهای ناهنجار قوت می گیرد ، مانند بی توجهی خانواده در تربیت ، با کنترل زمینه و شرایط رشد کودک در محیط های مختلف.
ب- عوامل اختصاصی ، عبارت است از کلیه عواملی که زمینه ساز بروز فساد یا بزهکاری خاص می شوند . همچون فقر و محرومیت که سابقه آن در زندگی بسیاری از مجرمین مشاهده می شود .
نظر به اهمیت دو عامل فوق ، در ذیل اشاره ای گذرا بر اهم محورهای هر یک از دو دسته عوامل مذکور می نماییم .
الف _ مهم ترین عوامل عمومی و کلی در گرایش به اعتیاد
۱- محیط جغرافیایی و طبیعی : همان طور که محیط زیست بر روی رنگ پوست و قبول یک فرهنگ و تعلق به یک ملت و دین در افراد موثر است در گرایش آنان به اعتیاد نیز می تواند تاثیر گذرا باشد .
برای نمونه واقع شدن یک منطقه یا کشور در کانون تولید و یا تزانزیت و عبور مواد مخدر ، می تواند موجب فراوانی مواد و دسترسی راحت به آن برای افراد ساکن در ناحیه باشد و از این طریق تمایل به مصرف مواد مخدر را در میان آنان افزایش دهد .
۲- محیط اجتماعی : شرایط اجتماعی در جوامع موجب می شود تا ، گاهی بر اثر عوامل مختلف تاریخی و فرهنگی ، بعضی از انحرافات ، قبیح تلقی نشود . در جامعه ای که زشت بودن استعمال مواد مخدر از دیدگاه افکار عمومی ، مانند سایر انحرافات نمی باشد . پذیرش و تمایل به اعتیاد در آن جامعه افزایش می یابد .
۳- محیط خانواده : خانواده در گرایش فرد به انحراف نقش اساسی ایفا می نماید ، به خصوص در مواقعی که سرپرست خانوار از قبول مسوولیت خطیر تربیتی برای ایجاد محیط سالم مادی و معنوی سرباز می زند و یا در برخورد با فرزندان تبعیض های گوناگون اعمال می کند . در خانواده ای که یکی از والدین ( پدر یا مادر ) در اثر طلاق در آن ، حضور ندارند ، احتمال تمایل به رفتار مجرمانه فرزندان افزایش می یابد و به این ترتیب انحراف پذیری دارای ضرایب بالایی می شود همچنین در شرایطی که فرد نوجوان و جوان در خانواده ای که سرپرست آن معتاد می باشد ، به سر برد ، احتمال تمایل به اعتیاد در وی از سایرین بیشتر خواهد بود .
۴- محیطهای دوستی و گروه همسالان : گروه همسالان پس از خانواده ، بیشترین نقش را در اثر گذاری و شکل گیری شخصیت افراد عهده دار است که این نقش در میان سنین جوانی و نوجوانی از نقش خانواده برای فرد ، مهمتر و بیشتر میباشد .
در صورتی ورود فرد به گروههایی با عضویت افراد آلوده ، اخذ الگوهای غلط و از جمله اعتیاد از طریق این گروهها غیر قابل انکار می باشد . در گروههای همسالان ، با ابتلای یک عضو به اعتیاد ، گرایش و پذیرش دیگر اعضای گروه به اعتیاد امری غیر قابل اجتناب خواهد بود .
۵- محیط آموزشی : به لحاظ اثر گذاری محیطهای آموزشی در تربیت و تکوین شخصیت جوانان و نوجوانان _ با توجه به آنکه اکثر گروه های همسالان نیز در آنها شکل می گیرند _ محیط آموزشی پس از خانواده ، مقام والایی دارد . در مراکز تحصیلی که فضای آموزشی محدود و تعداد دانش آموزان بسیار زیاد می باشد ، و از آنجا که معلمینی که آموزش های ویژه دیده باشند و انگیزه ی لازم جهت هدایت شاگردان را داشته باشند اندک و قلیل هستند ، علاقه تحصیلی از دانش آموز سلب می شده و به علت کم رنگ بودن کنترل مسوولین آموزشی ، شکل گیری گروه های انواع جرایم و انحرافات را از یکدیگر یاد می گیرند و به آن مبادرت می ورزند که از جمله آنها می توان اعتیاد به مواد مخدر را نام برد .
ب _ مهم ترین عوامل اختصاصی در گرایش به اعتیاد
۱– در دسترس بودن مواد مخدر : ساده ترین علت بروز اعتیاد در یک جامعه ، سهولت دسترسی به مواد مخدر در آن می باشد . با توجه به این که ایران در مسیر بزرگ ترین شاهراه ترانزیت مواد مخدر از منطقه هلال طلایی می باشد – که به همراه منطقه مثلث طلایی ، بزرگ ترین نقطه تولید مواد مخدر جهان است _ به طور طبیعی موجب وفور مواد مخدر در کشور ما شده است که در این بین ، دست های پنهان استکبار جهانی را درامر توزیع مواد مخدر در کشور نمی توان نادیده گرفت .
۲- دوستان ناباب : کودکان و نوجوانان در جریان جامعه پذیری و تکوین شخصیت ، به الگو پذیری از گروه همسالان تمایل دارند ، عوامل این تمایل در زیر آمده است .
الف _ خانوادگی : تاریخچه ی خانوادگی اعتیاد و سوء مصرف یا نظر مساعد نسبت به مواد مخدر ، تاریخچه ی خانوادگی رفتارهای ناهنجار و مخاطره آمیز ( مانند دزدی یا قاچاق ) آشفتگی و به هم ریختگی سیستم خانواده ،محرومیت اقتصادی و اجتماعی از عوامل مهم در بروز یا تشدید اعتیاد به شمار می آیند . عدم آشنایی و توجه به تغییر و تحولات دوران نوجوانی از طرف خانواده ها نیز می تواند باعث تضادهای خانوادگی شده که این مناقشات و برخورد ها به نوبه خود منجر به کشیده شدن فرد به سوی رفتارهای ناهنجار از جمله مصرف مواد مخدر شود .
ب _ عوامل مربوط به تحصیل و مدرسه : در این مورد باید ، هم به نگرش فرد نسبت به تحصیل و مدرسه توجه داشت و هم به عکس العمل اولیای مدرسه نسبت به مسایل دوران نوجوانی و مشکلات نوجوانان .
به طور کلی نوجوانانی که در دوران دبستان مشکلات تحصیلی داشته و در سنین پایین رفتارهای ضد اجتماعی از خود نشان می دهند و نگرشی منفی نسبت به مدرسه دارند بیشتر از کسانی که چنین ویژگیهایی ندارند در معرض خطر قرار دارند .
اگر اولیای مدرسه شناخت کافی از علل و عوامل موثر در گرایش نوجوانان به سوی مصرف مواد مخدر نداشته باشند . و آموزش لازم در جهت شناسایی افرادی که در معرض خطر قراردارند را کسب نکرده باشند و نسبت به رفتارهایی که نشان دهنده مصرف مواد مخدراست حساس نباشند ، ممکن است واکنش هایی نشان دهند که باعث سوق دادن بیشتر فرد به سوی مصرف مواد مخدر بشود . لذا ضروری است که اولیای مدارس به خصوص مشاورین در زمینه اعتیاد آموزش های کافی ببینند که بتوانند نوجوانانی که یا در معرض خطر اعتیاد قراردارند یا مواد مخدر مصرف می کنند را به موقع شناسایی نموده و نسبت به پیشگیری از بروز اعتیاد و یادرمان آن اقدامات لازم را انجام دهند .
عوامل موثر در افزایش تولید وقاچاق مواد مخدر
اقتصاد : مهم ترین عامل موثر در افزایش قاچاق مواد مخدر سود سرشار آن است . مشهور است که سود قاچاق مواد مخدر ، برای قاچاقچیان عمده ، سالانه حدود ۵۰۰ میلیارد و پول در گردش آن حدود پنج هزار میلیارد دلار امریکاست .
نمودار زیر نشان می دهد که میزان تجارت مواد مخدر حتی از تجارت نفت هم بیشتر است .
سیاست : قدرت های اسثمارگر با هدف تسخیر مغزها و سلب تحرک ملت های تحت استثمار بر عرضه مواد مخدر می افزایند ؛ آن ها به جای جنگ و به کارگیری سلاح های مرگ بار از مواد مخدر می افزایند ، آن ها بجای جنگ و به کارگیری سلاح های مرگبار از مواد مخدر که سلاحی رخوت زا و سستی آور است ، استفاده می کنند تا تحرک ، فعالیت ، وطن دوستی و توان مداخله در امور ملی را ازمردم بگیرند و بتوانند به اهداف پلیدشان و در راس آن ها حفظ قدرت شیطانی دست پا زند .
تشتت آرا و عملکرد ها : از عوامل نسبتاً مهم افزایش تولید ، توزیع و اشاعه مصرف مواد مخدر تشتت آرا در برخورد و عملکرد دولتمردان کشورهای مختلف در مورد مواد مخدر است . اغلب آنها حتی به امضای خود در مورد مفاد کنوانسیون های ۱۹۶۱,۱۹۷۱,۱۹۸۸ بیانه CMO و تعداد بسیاری پیمان ها ، قطعنامه ها و بیانه ها پای بند نیستند و به تعهدات خود عمل نمیکنند و باز دارنده های مقرر شده در معاهده ها زا از قبیل کنترل توزیع ، جلوگیری از پول شویی درآمدهای حاصل از قاچاق مواد مخدر ، استرداد مجرمان قاچاق مواد مخدر ، معاضدت های قضایی ، کنترل سرایت بیماری ایدز از طریق مواد مخدر با سرنگ مشترک آلوده و به طور کلی تعهدات مربوط به بهداشت جمعیت کشورهای خود و جامعه جهانی در پیشگیری از مصرف مواد مخدر به کار نمی گیرند ، مصرف کنندگان مواد مخدر را تا حدودی آزاد می گذارند و باعث افزایش عرضه و مصرف مواد مخدر می شوند .
تولید تریاک در افغانستان در سال ۲۰۰۱ به علت وضعیت سیاسی طالبان ، فعالیت های دولت جمهوری اسلامی ایران در برنامه کشت جایگزین و خشکسالی کاهش چشمگیری یافت ولی نباید فراموش کرد که طبق گزارش ایرنا ، پرفسور قدس ، رئیس هیئت بین المللی کنترل مواد مخدر ، در وین ، روز ۲۲ آبان ماه سال ۱۳۸۰ چنین گفته است « براساس تخمین کارشناسان ، مواد مخدر موجود در انبارهای داخل افغانستان معادل ۳۰۰ تن هروئین ( معادل ۳۰۰۰ تن تریاک ) است که برای مصرف ۲۰ سال یک کشور ۶۰ میلیون نفری اروپایی کفایت می کند .
معتاد مزمن به مواد مخدر خصوصیات زیر را دارد :
- اجباراً و بدون اختیار و اراده مواد مخدر مصرف می کند . ۲٫ به مواد مخدر وابستگی جسمی و روانی و در موارد نادر ی فقط دلبستگی روانی پیدا می کند و چون به مصرف آن نیاز شدید دارد ، چاره ای جز مصرف مواد مخدر نمی یابد .۳ . بر اثر حالت تحملی که نسبت به ماده مخدر در او ایجاد می شود و به طور مرتب مقدار مصرف را افزایش می دهد . بنابراین معتاد به طور مستمر جسم و روان خود را مسموم ومسموم تر می کند و روز به روز به این سم کشنده نیازمندتر و نسبت به مصرف آن بی اختیارتر می شود . زیرا در صورت عدم مصرف دچار نشانگان محرومیت می گردد که تحملش برای معتاد مزمن ممکن نیست .
فرایند اعتیاد
اعتیاد به هر شکلی که باشد ، معمولاً طی یک فرایند سه مرحله ای انجام می گیرد ، این مراحل عبارتند از :
- مرحله آشنایی : در این مرحله شخص در اثر مسامحه یا تشویق دیگران یا میل به انجام یک کار تفریحی یا کنجکاوی یا علل دیگر مانند کسب لذت ، به مصرف مواد مخدر آشنا می شود .
- مرحله میل به افزایش مواد : در این مرحله ، بدن هر روز به مواد بیشتری نیاز پیدا می کند بعد از مدتها استفاده نا مرتب از مواد مخدر ، شخص دچار شک و تردید شده برای رهایی از آن با امیال خود دست به مبارزه می زند .
- مرحله اعتیاد ( بیماری ) : در این مرحله ، بعد از شک و تردید و شاید مدتی ترک اعتیاد ، شخص سرانجام به مرحله اعتیاد واقعی می رسد که اگر مواد مخدر کم یا بدون رعایت ترتیبات لازم ناگهان قطع شود . نشانه های سندروم محرومیت بروز می کند .
مصرف هروئین به سرعت موجب اعتیاد می شود ، تریاک پس از مصرف دارو و حدود یکماه متوالی به چنین مرحله ای می رسد . اما اعتیاد به الکل مستلزم مصرف آن به مدت طولانی تر است .
شخصیت و اعتیاد
بین شخصیت و اعتیاد رابطه ای متقابل وجود دارد یعنی فرد به علت وضع خاص شخصیتی و نیازها و شکستها ، ناتوانی در برخورد با مسایل و ناکامی در زندگی ، عدم ثبات عاطفی و ناملایمات دیگر به اعتیاد رو می آورد و اعتیاد نیز به نوبه خود موجب از بین انسجام روانی و هیجانی شخص می شود بدین ترتیب ، بین اعتیاد و شخصیت دور باطلی ایجاد می گردد که مبارزه با آن مستلزم تغییر شرایط بیرونی و درونی ، یعنی ایجاد اراده ای و روحیه ای قوی و آسیب ناپذیر است و بالاخره ، به دلیل فساد بافتهای مغزی که از مصرف مواد مخدر به وجود می آید شخص کنترل حرکات خود را از دست داده ، آمادگی آسیب رسانی به خود و دیگران را پیدا می کند از این رو ، به موازات افزایش معتادان ، سرقتها و انحرافات اجتماعی و اخلاقی نیز روز افزون می شود .
شناخت شخصیت و ویژگیها رفتار ی معتادان به منظور مبارزه با اعتیاد و نیز پیشگیری و درمان آن ، از اهمیت ویژه ای برخوردار است . اعتیاد ، دگرگونیهایی در خلق و خوی معتاد به وجود می آورد که از احوال ظاهریش می توان بدانها پی برد .
تشخیص معتاد
معمولاً خود معتاد اعتراف می کند که معتاد است و نیاز به ماده مخدر دارد با این حال ، برخی تغییرات روانی و اجتماعی و خلق و خوی او می تواند ما را در شناخت ” معتاد ” یاری دهد . در زیر به چند مورد از این تغییرات اشاره می شود :
- معتاد دارای ظاهری ضعیف ، فرتوت و پژمرده رنگ ، چهره تیره و کدر ، دندانهای پوسیده و زردرنگ است .
۲ . تنگ بودن مردمک چشم ، احتمال اعتیاد را می رساند ، ولی نشانه ای قطعی نیست .
- وجود دوره های بی قراری ، تحریک پذیری و عصبانیت و اضطراب که تقریباً به طور ناگهانی جای خود را به سرخوشی و رضایت آشکار و آرامش می دهد .
- تمایل به کناره گیری از بستگان به ویژه والدین ، برادر و خواهر و اشتیاق به افزایش معاشزت با دوستان مشکوک و جدید
- تغییر ساعات خواب ، دیر خوابیدن در شب و دیر بیدار شدن در صبح
- بالا رفتن هزین های شخصی و درخواست مکرر پول از والدین و دیگران
- بستن در اتاق به روی خود برای مدت طولانی تا آنکه تغییر احوالش بر دیگران معلوم نشود .
- بی توجهی به ظاهر خود و داشتن موهای ژولیده و لباسهای کثیف و افزایش رفت و آمدهای ظاهراً بی مقصد و مشکوک
- خواب آلوده و افسرده بودن همراه با شادابی بسیار زودگذر
- در توالت ماندن بیش از حد معمول
- پرگو و یاوه گو شدن ، دروغ گویی و دادن وعده های بی اساس
- استعمال داروهای ویژه اعصاب یا نیرو بخش و خواب آور و پیدا شدن وسایل مشکوک استعمال مواد مخدر در محیط زندگی معتاد
۱۳ بی توجه ، بی علاقگی و بی تفاوتی نسبت به کار و گریزان بودن از انجام کارهای بدنی ، به ویژه ورزش
عوارض روانی
معتاد فاقد تعادل روانی است و لا ابالی گری ، عدم توجه به اصول و مقررات جامعه تسلیم شدن در برابر پیشامدها، ضعف اراده ، بی توجهی به مسئولیتهای فردی و اجتماعی ، از
خصوصیات رفتاری معتاد است .
معتادان از لحاظ عاطفی نابالغ ، عصیانگر ، بی قرار ، و دارای احساسات خصومت زا هستند . همچنین ، اینان افرادی مضطربند که احساس بی کفایتی و تنهایی می کنند با توجه به این واکنشها است که می توان تمایلات ” روان نژندی ” و “روان رنجوری ” را در آنها تشخیص داد
اصل اتکای روانی مقدم بر تاثیر اعتیاد بر جسم است . زیرا شخص معتاد بیش از آنکه تعادل جسمانی خود را از دست بدهد تعادل روانی خود را تا رسیدن به دارو از دست می دهد . غالب معتادان به ویژه آنهایی که به مصرف موادی چون حشیش ، ال. سی . دی و کوکائین و الکل مبتلا هستند ، به بیماری های روانی نیز دچار می شوند .
عوارض اجتماعی
معتادان نه تنها مولد و سازنده نیستند ، بلکه مصرف کنندگانی هستند که غیر از ضرر اجتماعی هنری ندارند . فرد معتاد نسبت به اعضای خانواده ی خود احساس مسئولیت نمی کند . موقعیت اجتماعی او متزلزل است ، به دیگران اعتماد ندارد . و برآوردن نیاز های خود را مقدم بر دیگران می داند . ر.ابط اجتماعی معتاد بسیار سطحی و تصنعی بوده ، به ندرت می توانند پیوند های مستحکم عاطفی و وفاداری و تعهد داشته باشد . چنین فردی فقط برای کسی که بتواند برای او مواد مخدر تهیه کند اهمیت قایل است .
ارتکاب جرایم معتادان به علت ضعف روابط انسانی هر روز بیشترمی شود و به همین دلیل اعتماد عمومی و اهمیت اجتماعی به خطر می افتد . زیرا اکثر معتادان ناگزیر برای تاًمین مواد مخدر به راههای نادرست نظیر دزدی ، تجاوز به دیگران و آدمکشی روی می آورند .
چه باید کرد ؟
بیشترین زندانیان را افراد معتاد تشکیل می دهند و جالب تر آنکه بیشتر سارقان نیز معتاد هستند . از سوی دیگر آمار ها حکایت از آن دارند که نیز ارتباط مستقیمی با سرقت دارد . چنانچه استان یزد که بیکاری در آن نسبت به سایر استان ها از درصد پائین تری برخوردار است ، سرقت در آن کمتر صورت می گیرد . معتادان را باید یک بیمار دانست و نه یک مجرم و برای درمان و بازگردانیدن او به آغوش خانواده و جامعه راهکار های مناسبی یافت .
- آگاه ساختن فرزندان ، غنی سازی اوقات فراغت جوانان، توجه به خواسته های منطقی نسل جوان ، برقراری رابطه عاطفی در خانواده و تشویق فرزندان به انجام فرایض دینی را می توان از جمله راههای پیشگیری از اعتیاد جوانان ذکر کرد .
- باید دانست تا زمانی که مصرف کننده مواد مخدر داشته باشیم ، این مواد از راههای مختلف به داخل کشور راه می یابد .بنابراین همراه با اقدامات موًثردر برخورد با قاچاقچیان به ویژه در مناطق مرزی ، باید مراکز پژوهشی برای تحقیقات وسیع علمی به منظور شناسایی دقیق علل روی آوری افراد بخصوص جوانان به اعتیاد فراهم شود تا زمینه رشد این بلای خانمان سوز از میان برود .
- اصلی ترین راه مبارزه با مواد مخدر ، خشکاندن ریشه اعتیاد و برچیدن زمینه و انگیزه ی آن در نسل جوان است . وقتی جامعه ای آگاهانه از مصرف مواد مخدر رویگردان شود و با شبکه های فروش و توزیع مواد ، به مبارزه برخیزد و دست به افشاگری بزند ، بازار مواد مخدر ، مشتریان خود را از دست می دهد و پدیده خانمان سوز اعتیاد به عنوان یک ضد ارزش از جامعه رخت بر می بندد .
- آموزش عمومی و پیشگیری از اعتیاد باید به عنوان یک فرهنگ در جامعه همگانی شود و مقدم بر همه باید با شناخت دقیق نیاز های جوانان که بیشترین شمار معتادان را در کشور تشکیل می دهند ، به علل و ریشه های اعتیاد پی برد .
- مفید ترین و ثمر بخش ترین نهاد اجتماعی ، برای دور نگه داشتن جوانان از اعتیاد ، خانواده است . دولت باید نسبت به آموزش دادن خانواده ها ، اقدامات لازم را به عمل آورد.
کانون پیشگیری از استعمال دخانیات شهر تهران